چکيده
با توسعه جوامع انسانی و تغییر شیوه زندگی و سکونت مردم، توجه معماران و طراحان و برنامه ­ریزان به کیفیت فضاها و محیط­ های ساخته شده افزایش یافته و نقش طراحی به عنوان ابزاری برای شکل دادن به محیط زندگی و پاسخ­گویی به توقعات و نیازهای انسان اهمیت بیشتری یافته است و پژوهش­ های زیادی درباره چگونگی تأثیر متقابل محیط یا فضای ساخته شده بر ذهنیات و رفتارهای انسان، انجام شده است. حس کلی که پس از ادراک و قضاوت نسبت به محیط خاص در فرد به وجود می­ آید حس مکان نامیده می­­شود که عامل مهم در هماهنگی فرد و محیط، باعث بهره­ برداری بهتر از محیط، رضایت استفاده کنندگان از محیط، رضایت استفاده ­کنندگان و در نهایت احساس تعلق آنها با محیط و تداوم حضور در آن می­ شود.(محمد صادق فلاحت،1385،ص58)
اين پژوهش از نوع توصيفي – تحليلي و در زمره تحقیقات کاربردی است و با هدف کلي بررسي تطبیقی نقش و تأثیر طراحی فضاهای مترو و ترمینال در چگونگی استفاده شهروندان از آن، با تأکید بر دیدگاه رفتار فضایی مي­ باشد. جامعه آماري اين تحقيق کليه شهرونداني بوده­ اند که جهت انجام ترددهای بین شهری و درون شهری از اتوبوس­ های بین شهری و یا مترو استفاده مي کنند که از ميان آنان 200 نفر با استفاده از فرمول کوکران به روش تصادفي سيستماتيک خوشه­ اي مورد پرسشگري مستقيم قرار گرفته ­اند. پس از جمع­ آوری اطلاعات میدانی از طریق ابزار پرسشنامه، با استفاده از نرم افزارSPSS ، ضریب همبستگی و آزمون­ های آماری کای اسکویر X² روابط بین متغیرهای تحقیق مورد آزمون قرار گرفته است. نتايج تحقيق حاصل از آزمون ناپارامتريک کاي اسکوئر نشان داده که از دید 62% شهروندان استفاده کننده از مترو و 68% شهروندان استفاده کننده از ترمینال، معتقدند که طراحی فضاهای مترو و ترمینال تا میزان زیاد و خیلی زیاد در نحوه استفاده شهروندان مؤثر می­ دانند.
کليد واژه­ ها: حس مکان – تأثیر متقابل- مترو- ترمینال-جغرافیای رفتاری- چگونگی استفاده شهروندان
مقدمه
علم جغرافی برای مدت طولانی است که به عنوان مرجع دریافت بعضی از بررسی­ ها در رابطه با منابع، آگاهی منطقه ای یا احياي بناهاي تاریخی مورد استفاده قرار مي­ گيرد. رويكرد رفتاری در هریک از قسمت­های مورد مطالعه با استفاده از دانش اجتماعی پیگیری و بررسي می شود. به علاوه جغرافی­دانان، دانش هاي بسيار راهبردي تحت عناوين گوناگون تولید می­ کنند.
ورود جغرافیا و گرایش­ های مرتبط با آن به حوزه­ های مختلف جوامع انسانی برای حل معضلات و مشکلات فراسوی جوامع بشری و کاربردی شدن آن سبب گشته که در جغرافیای کاربردی با بکارگیری پاره ­ای از قوانین رشته­ های دیگر فضاهای مطالعاتی و تحقیقاتی متنوع و جدیدی پیش روی دانش پژوهان و محققان این رشته گشوده شود. (حسین شکویی، ،1382،ص9) يكي از مسائلي كه مورد مطالعه محيط زيست قرار مي­گيرد شهر است اين در غالب نتايج و موضوعات بسيار متنوع بررسي و ارائه مي­شود.(1973.P251.D.C.D.Pocock )
جغرافیای انسانی در مورد اهمیت ادراک، خلاقیت، تفکر و عقاید مردم که در فرموله کردن دیدگاه­ های آتها نسبت به محیط و در نتیجه در نحوه­ی روابط شان با محیط، تأثیر می ­گذارد، تأکید دارد.(Clark 1988.P286)جغرافیای انسانی معاصر شامل سه مکتب فکری یعنی تحلیلی-فضایی، رفتاری و ساختاری است.(فاطمه بهفروز،1370،ص 32)
جغرافیا همواره مفاهیم و ایده ­های اصلاحی و تکنیک­ ها را از نظام علوم مجاور اقتباس کرده و توسعه داده که این موضوع نزدیک شدن و سهیم شدن روش های تحقیقی در جغرافیای رفتاری و روانشناسی محیطی نیز، مشاهده می ­شود. جغرافیدانان رفتاری دریافته­ اند که بسیاری از تکنیک­ های روانشناسی در مطالعه روابط انسان-محیطی، قابل استفاده ­اند.(فاطمه بهفروز،1370،ص 32)
عده ­ای فضا را مفهوم اساسی در جغرافیا می­ دانند و برخی آن را واژه ­ای فلسفی تصور می­ کنند که این واژه دارای مفاهیم و مصادیق گوناگون است و به هیچ وجه مفهوم واحدی از از آن استنباط نمی­ گردد. (حسین شکویی،1378،ص286)
اصطلاحاً فضا به وسعت گسترده ­ای اطلاق می ­شود که دارای سه بعد بوده و می­ تواند اشیاء را در برگیرد. فضا می­تواند با چهار بعد هم مطرح شود که بعد چهارم آن زمان است(آسایش و مشیری،1381،ص68) ویژه نامه نوین جغرافیایی فضا را پهنه­ ای از سرزمین تلقی می­ کند که در صحنه آن نظام­ های جریانی و فعالیتی، صورت­بندی­ های خاص خود را خلق می­ کنند. در این مفهوم فضای جغرافیایی به عنوان یک فضای تجربی مطرح می­ گردد که با بشر و ادراک او پیوند می­ خورد. به عبارت دیگر فضا، نتیجه و محصول ادراک متوالی به انضمام نظام اتصال و همچنین روابط موجود بین این توالی مکانی است. (آسایش و مشیری،1381،ص70) اگرچه فضا توسط اشیای طبیعی و اجتماعی ایجاد می ­شود، بدان معنا نیست که آثار این روابط فضایی را می­ توان به سادگی به آثار علی این اشیاء تحویل کرد. با توجه به این که روابط فضایی بوسیله اشیاء ساخته می­ شود، می ­تواند بر چگونگی و نحوه ارتباط این اشیاء اثر بگذارد. (افروغ،عماد،1377،ص15)
ساختارگرایی و تأثیرات آن بر شکل­ گیری فرم ­های فضایی
ساختارگرایی یک رویکرد نظریه ­ای است که از طریق زبانشناسی و فلسفه آن وارد ادبیات جغرافیایی شده است. (حسین شکویی،1378،ص157)
نظریه کارکردگرایی ساختاری در قلمرو یک مکتب یا نظریه اجتماعی دارای چهار فرض به شرح ذیل می ­باشد:

• جامعه یک نظام سیستم می­ باشد.این نظام بصورت یک کل از بخش­ ها و اجزاء وابسته بهم تشکیل شده است.
• این کل نظام یافته، برتر از اجزاء آن عمل می ­کند.
• هر یک از بخش­ ها و اجزاء این ساختار در جهت ثبات و تعادل ساختار، نقشی را بر عهده می­ گیرند.
• وابستگی بخش ­ها و اجزاء یک ساختار به یکدیگر یک وابستگی کارکردی است. (حسین شکویی،1378،ص153)

جغرافیای رفتارفضایی مفهوم و قلمرو آن در مطالعات جغرافیایی
جغرافیای رفتاری در پی کشف و شناخت نقشه­ های ذهنی مردم و پرده داری از ادراک عمیق آنها درباره مکان­ه است.در واقع جغرافیای رفتاری، در زمینه شیوه­ هایی که در آن مردم ادراک می­ کنند، سپس واکنش مطلوب نشان می ­دهند و در نهایت در محیط­ شان تأثیر می­ گذارند به بررسی می­ پردازد. (حسین شکویی، ،1382،ص111) بطورکلی جغرافیای رفتار فضایی، در عصر اثبات گرایی منطقی و انقلاب کمی بالندگی یافت و با دوری جستن از اقتصاد نئوکلاسیک وارد قلمروهای روانشناسی گردید. از این رو بر مطالعه امر ادراکی در رفتار فضایی انسان، اعتبار بخشید. در این دیدگاه، دو عامل محرک و واکنش مورد تأیید بود و با بهره ­گیری از افکار ژان پیاژه روانشناس معروف قرن بیستم، ادراک، تصویر ذهنی و رفتار فضایی، اساس کار قرار گرفت. (همان،1382،ص112)
عده ­ای از جغرافیدانان، در جغرافیای رفتاری به هنگام بحث در مفاهیم محیط روی نگرش ­های زیر اعتبار علمی قائل می­ شوند:

• همه محیط ­های فیزیکی، بصورت گریزناپذیر با نطام های اجتماعی پیوند می­ خورند.
• انسان، بیش از آنکه بصورت یک عامل برون­ذاتی در محیط بشمار آید، جزء یک پارچه محیط خود می باشد.
• تفاوت عمده ­ای میان محیط مشهود و محیط واقعی وجود دارد.
• محیط­ ها می ­توانند به منزله مجموعه ­ای از تصویرهای ذهنی شناخته شوند و مورد ارزیابی قرار بگیرند.
• محیط ­ها، ارزش نمادین دارند. (حسین شکویی ،1382،ص121)

جغرافیا و ادراک حسی
حواس ما در ادراک دخالت دارد و مقدمه لازم برای آن شمرده می­ شود (ملاصدرا،ج2،1380،ص 77) ولی شرط کافی نیست و محصول مادی این حواس، ادراک ما را نمی ­سازد و منطبعات و صور محسوسه در مغز و اعصاب قابل انتقال خود به خود به ذهن نمی­ باشد (همان،ص 305-317) بلکه پس از انجام وظایف حواس و حصول صورت هایی محسوس در مغز و اعصاب، نوبت به نفس و ذهن می ­رسد تا با بکارگرفتن دو عنصر مهم توجه و آگاهی از آن پدیده مادی، پدیده ای غیر مادی به نام ادراک و شناخت و یا به تعبیر ملاصدرا صورت نوریه بسازد. (همان،ج 8،ص 181)
ادراک حسی یک فرآیند ذهنی است که نقش روشن و قاطع در تحلیل فضایی از فعالیت­ های انسانی را بعهده دارد و بعنوان اساس بررسی­ های جغرافیایی بشمار می ­آید. اگر ادراک را به مفهوم آگاهی انسان از جهان درون و بیرون بدانیم ادراک جغرافیایی، ادراک ما را از جهان پیرامون ما، روابط فضایی، شناسایی مکان های مشخص و متفاوت و در نهایت شناخت ما را از وضع و شرایط خود در جهان مطلع می ­سازد. در واقع، ادراک حسی به همان اندازه که یک تجربه مشترک و یک مقوله اجتماعی است به همان میزان نیز یک امر فردی می­ باشد و ادراک جغرافیایی، نمی ­تواند از این گفته مستثنی گردد. (حسین شکویی ،1382،ص 119-118)
پکیون یکی از صاحب نظران جغرافیای ادراکی و رفتاری اظهار می­ دارد که انسان­ها در ادراک محیط خود بیشتر ذهنی(فاعلانه) هستند تا عینی(مفعولانه)، بدین ترتیب انسان­ها در مورد محیط عمدتاً بر اساس اعتقاداتشان عمل می­ کنند تا بر اساس اطلاعاتی که عمدتاً عینی ­اند.(Pacione 1975.P.87)
بعضی از محیط ها قابلیت این را دارند که پاسخگوی بسیاری فعالیت ­ها باشند بدون آنکه نیاز به بازسازی و تغییر در مکان فیزیکی­ شان باشد.بعضی دیگر به راحتی تغییر می­ کنند تا بتوانند فعالیت­ های متفاوتی را در خود جای دهند.(بهناز امین­زاده،1381،ص 47)
مکانیزم رابطه ادراک محیطی و رفتار

• ادراک محیطی : ادراک یک فرآیند آگاهی است که در نتیجه­ ی اطلاعات دریافت شده از دنیای واقعی (محیط طبیعی و انسانی) به وسیله­ ی دریافت کننده ­های ادراکی در ذهن فرد ضبط می­ شود و سپس در رابطه با دخالت عوامل گروهی، فرهنگی و قومی اشخاص( De Souza & Foust 1979.PP.158,160 And Jordan &Rowntree 1976,P.37&1988,P.54)   و همچنین دخالت خصوصیات ساختاری فردی آنها نظیر سن و جنس،(Tuan 1974,PP.53-58 And Spencer & Blades 1986,P.87) تعلیم و تربیت (Pacione 1975,P.87)، شغل (Walmsley & Lewis 1986 P.54)، تجربه و مدت اقامت در یک محل (Spencer & Blades 1986,P.240) و بالاخره عملکرد خصوصیات نقشی(وظیفه­ای) آنها مانند استعدادهای ذهنی و سیستم­های ارزشی و شخصیتی­شان(شخصیت،انگیزه احساسات، وجهه نظرات،عقاید،ارزش­ها،…)  ارزشیابی و تفسیر شده و آنگاه در شکل­گیری تصاویر و نقشه های ذهنی فرد نقش اساسی را ایفاء می ­کند. (فاطمه بهفروز،1370،ص 37)
• تصاویر و نقشه­ های ذهنی: اصطلاح تصویر ذهنی در یک زمینه مطلق تجریدی و معنوی بوده و در واقع به صورت عکسی و تصویری ذهنی از یک عارضه و یا حتی محیط طبیعی در ذهن انسان متجلی می ­گردند. نقشه ­های ذهنی نوع بخصوصی از تصاویر ذهنی بوده نظیر نقشه­ های واقعی به عنوان ابزاری برای ایجاد و حفظ دانش و آگاهی فردی به کار می ­روند و مبتنی بر به جریان انداختن اطلاعات افراد در مورد ماهیت محیط فضایی آنها بوده و این خود یک توان مهم در فرآیند تصمیم­ گیری فضایی آنها است. (همان،1370،ص 38)
• تصمیم­ گیری: مرحله تصمیم­ گیری در واقع حد فاصل انتقالی برای عملی کردن تصاویر سازمان­ یافته­ی ذهنی و تحقق رفتار در محیط است.(Downs 1970,P.85 )
• رفتار: در واقع فرآیند رفتاری، عکس ­العملی از آگاهی ذهنی و ادراک افراد نسبت به محیط زندگی خودشان است.(Clark 1988,P.58) اطلاعات کسب شده و انتخاب شده­ ی فرد از محیط، پس از آن که مورد تصمیم ­گیری و سازمان یابی ذهنی قرار گرفت، به صورت یک فرآیند انتقال رفتار محیطی در محیز اتفاق می ­افتد.(Aitken & Bjorklund 1988,PP.59-60)
• ارزشیابی نظری و عملی: افراد اطلاعات عینی خود را به محیط ذهنی انتقال داده و در رابطه با خصوصیات گروهی جامعه و همچنین، عوامل فردی و شخصیتی خود آن را ارزشیابی و به صورت نمودی از آگاهی، یعنی نقشه ­های ذهنی سازماندهی می­ کنند. نقشه ­های ذهنی به نوبه­ ی خود بر روی تصمیم ­گیری و انتخاب فردی تأثیر می­ گذارند که نهایتاً موجبات بروز رفتار شخص به صورت واقعه­ ای قابل مشاهده در محیط رفتاری و محیط واقعی را فراهم می­ آورند. (فاطمه بهفروز،1370،ص 40)

یکی از نقش­ های مهم معماری تحقق عینی حس مکان است، به گونه­ا ی که از طریق چنین حسی، فضای انتزاعی به مکانی ملموس تبدیل شود و شخصیت خود را بدست آورد.(کوین لینچ 1376)طراحی فرم­ های گوناگون محیط ساخته شده پیش از این که بر احساس و نگرش­ های شخصی طراحان متکی باشد بر دانش و آگاهی آنان متکی است.آشنایی طراحان به دانش­هایی که به گونه­ ای مستقیم و یا غیر مستقیم به حرفه طراحی کمک می­ کنند برای طراحان این امکان را به وجود می­ آورد تا طرح­ های ارائه شده آنها بیش از پیش با نیازها و فرهنگ استفاده کنندگان سازگار بوده و در اذا محیط­های طراحی شده به وسیله آنها شرایط لازم را برای یک زندگی انسانی فراهم آورد.(قاسم مطلبی،1380،ص52)
مفاهیم سنتی منزلت، آزادی، اختیار و … در روشن کردن آدمی در مقابله با مشکلات هیچ کمکی نمی ­تواند بکند. انسان، تنها تحت تأثیر عوامل خارجی است که دست به رفتار می­زند. تعیین کننده رفتار، نه انسان خود مختار، بلکه محیط است. پس باید باید در جستجوی تدوین تکنولوژی رفتار بود.وظیفه این تکنولوژی، تغییر دادن شرایط محیط است.پس فرد بر محیط عمل نمی ­کند بلکه محیط بر او عمل می­ کند. از این رو برای رفتار ما علتی وجود دارد و این علت همان عوامل کنترل کننده بیرونی است. (حسین شکویی ،1382،ص 115-116)
مواد و روش ها
اين مقاله برگرفته از پژوهشي است که طي يک پروژه دانشگاهي به انجام رسيده و بنا به ماهيت، موضوع و اهدافي که براي آن پيش بيني شده است از نوع توصيفي – تحليلي و در زمره تحقيقات کاربردي است. در اين پژوهش از ابزار پرسشنامه استفاده شده است.
اطلاعات مورد نياز براي انجام اين تحقيق به 2 صورت اسنادي (كتابخانه‌اي) و ميداني جمع‌آوري گرديده است. جامعه آماري اين تحقيق کليه شهرونداني بوده اند که جهت انجام ترددهای روزانه خود در سطح شهر تهران از مترو و یا جهت ترددهای بین شهری از اتوبوس استفاده مي کنند، که با استفاده از ابراز پرسشنامه و به کارگيري فرمول کوکران  تعداد 200 نمونه به روش تصادفي سيستماتيک خوشه­ايي ( خوشه ­ايي از آن جهت که نمونه­ ها از ميان شهروندان در سطح خيابان ­ها و ترمینال­ های مختلف با سطوح متفاوت اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي انتخاب و مورد پرسشگري قرار گرفته ­اند) از طريق ابزار پرسشنامه تعداد 100 نفر به عنوان نمونه از گروه اول (استفاده کنندگان از مترو) و تعداد 100 نفر به عنوان نمونه از گروه دوم (استفاده کنندگان از ترمینال) مورد پرسشگري مستقيم قرار گرفته­ اند. متغييرهاي اين پژوهش عبارتند از: تأثیر میزان عوامل استقبال، تأثیر نوع جنسیت، میزان سن، میزان تحصیلات و نوع شغل شهروندان، تأثیر میزان قانون­مداری، نظم ­گرایی و مسئولیت ­پذیری افراد، تأثیرموقعیت قرارگیری شهری و میزان نقل و انتقال مسافران، سیستم خدمات رسانی، تأثیراعتقادات مذهبی و باورهای دینی و  تأثیرگرایش های فکری و اجتماعی شهروندان، تأثیر احداث مراکز تجاری و غرفه های فروش، تأثیر استفاده از نظرات مردم در طراحی و نوع سبک طراحی مورد استفاده در طراحی، تأثیر استفاده از مصالح مدرن و هنرهای تجسمی در طراحی داخلی فضا، تأثیرمتراژ و طراحی ساده و پیچیده فضاهای مترو و ترمینال می­باشد که با استفاده از نرم­افزاز SPSS و به کارگيري آزمون ضريب همبستگي و کاي اسکوئر اين متغييرها مورد آزمون قرار گرفته­اند.

نتايج

• براساس نتايج به دست آمده از استخراج پرسشنامه ­ها از مجموع 200 نمونه آماري مورد پرسشگري، به ترتیب 56% و 65% از استفاده ­کنندگان از مترو و ترمینال، تنها یک دلیل استفاده از مترو و ترمینال را دارند.
• مطابق با نتايج استخراج شده از مجموع 200 نمونه آماري از دید شهروندان استفاده ­کننده در خصوص میزان تأثیر نوع جنسیت، میزان سن، میزان تحصیلات و نوع شغل افراد در نحوه استفاده آنها از مترو به ترتیب برابر است با 46% بدون تأثیر و یا با کمترین اثر ، 47% متوسط تا زیاد، 42% بدون تأثیر و یا با کمترین اثر ، 59% متوسط تا زیاد می­ باشد، این بررسی از دید شهروندان استفاده­ کننده از ترمینال در هر 4 عامل به ترتیب با درصدهای 59%، 51% ،55% ،66% در سطح متوسط تا زیاد می­ باشد.
• مطابق با نتايج استخراج شده از مجموع 200 نمونه آماري، از دیدگاه مردم، تأثیر قانون­مداری در نحوه استفاده از مترو با 47% و در ترمینال با 64% در سطح زیاد و خیلی زیاد می­ باشد، این بررسی در خصوص میزان مسئولیت ­پذیری افراد به ترتیب با 49% و 68% و تأثیر عامل نظم ­گرایی به ترتیب با 61% و 72% در سطح زیاد و خیلی زیاد می ­باشد. با توجه به بررسی نتایج بدست آمده، از دیدگاه شهروندان تأثیر این سه عامل در نحوه استفاده شهروندان از ترمینال تأثیرگذارتر می ­باشد.
• مطابق نتايج به دست آمده 68% و 66% از پاسخگويان به ترتیب تأثیر موقعیت قرارگیری شهری ایستگاه مترو و ترمینال بین شهری در شهر تهران را در سطح زیاد و خیلی زیاد می­ دانند. از دیدگاه شهروندان میزان نقل و انتقال صورت گرفته و حجم ترافیکی حاصل از آن نیز به میزان به ترتیب 62% و 67% در مترو و ترمینال، بر روی نحوه و رفتار استفاده شهروندان در این دو فضا مؤثر است.
• 50% از پاسخگويان معتقدند که میزان تأثیرگذاری عامل اعتقادات مذهبی و باورهای دینی بر روی رفتار و روش استفاده شهروندان از مترو در سطح بدون اثر و یا اثر گذاری بسیار کم می­ باشد اما نتیجه بررسی این عامل در خصوص فضای ترمینال، تأثیرگذاری آن را با میزان 48% و در سطح متوسط تا زیاد نشان می ­دهد.
• 53% از پاسخگويان تأثير گرایش­ های فکری و اجتماعي را بر نحوه استفاده شهروندان و نوع رفتار آنها در فضای مترو در حد متوسط تا زياد ارزيابي کرده ­اند، در حالي که 23% از افراد ارتباطي ميان اين عامل و موضوع تحقیق مشاهده ننموده ­اند و يا اين که اين تأثير را خيلي کم مي­ دانند. درصد پاسخ استفاده ­کننده از ترمینال به این سؤال تا 67% میزان تأثیر را در حد متوسط تا زياد و تنها 14% این عامل را بدون اثر و یا به میزان خیلی کم می­ دانند.
• همان گونه که انتظار مي­رفت تعریف یک سیستم خدمات­ رسانی از عوامل تأثيرگذار بر رفتار شهروندان و نحوه استفاده آنها می­ باشد به گونه اي که 59% پرسش­ شوندگان از مترو و 83% از ترمینال اين تأثير را زياد تا خيلي زياد ارزيابي نموده­ اند.
• در راستای ارائه خدمات مناسب به شهروندان لزوم تأمین تجهیزات در هر دو فضا پیش ­بینی می­ شود که طبق بررسی صورت گرفته، 70% شهروندان در مترو و 79% شهروندان در ترمینال، تأثیر این عامل را در سطح زیاد و بسیار زیاد عنوان کرده ­اند.
• مطابق با نتايج استخراج شده از مجموع 200 نمونه آماري، از دیدگاه مردم، تأثیر احداث مراکز تجاری و غرفه­ های فروش در هر ایستگاه مترو در نحوه استفاده شهروندان از آن تنها با 33% در سطح زیاد و خیلی زیاد می­ باشد، در حالی که در ترمینال آمار بالای 59% را دارد. با توجه به بررسی نتایج بدست آمده از دیدگاه شهروندان تأثیر این عامل در نحوه استفاده شهروندان از ترمینال تأثیرگذارتر می­ باشد.
• با بررسی نتایج بدست آمده، 44% شهروندان استفاده ­کننده از مترو استفاده از نظرات مردم در طراحی فضا را در سطح زیاد و بسیار زیاد در رفتار شهروندان، تأثیر گذار می­ دانند و میزان نظر شهروندان در ترمینال در این خصوص 57% می­ باشد.
• از آن جا که سبک طراحی ساختمان­ ها تأثیرات فرهنگی قابل توجهی را به دنبال دارد، این موضوع از شهروندان مورد پرسش قرار گرفته و 52% از استفاده­ کنندگان از مترو و 72% از استفاده­ کنندگان از ترمینال میزان تأثیرگذاری آن را در سطح زیاد و بسیار زیاد می­ دانند. در همین رابطه نوع مصالح مصرفی نیز اهمیت یافته و نظرات مردم در این خصوص به ترتیب با 52% و 66% در فضاهای مترو و ترمینال با اهمیت بالای تأثیرگذاری دیده شده است.
• بررسی نتايج نشان مي­دهد که توجه به طراحی داخلی فضاها و استفاده تلفیقی از هنرهای تجسمی در فضای ترمینال با میزان 71% در سطح زیاد و خیلی زیاد بیشتر از طراحی فضاهای داخلی در ایستگاه­های مترو با 52% در سطح مشابه تأثیرگذاری است.
• این سؤال مطرح بود که آیا متراژ فضای مورد بررسی و نوع فضابندی ساده و یا پیچیده می­تواند بر روی رفتار و نحوه استفاده شهروندان از آن فضا تأثیر گذار باشد.از دید 52% افراد در مترو میزان تأثیر در سطح زیاد و بسیار زیاد است، 55% از افراد در ترمینال نیز نظری مشابه در این خصوص دارند.

بحث(آزمون فرضيات و تجزيه و تحليل يافته هاي تحقيق)

• در اين پژوهش به منظور بررسي تطبیقی نقش و تأثیر طراحی فضاهای مترو و ترمینال در چگونگی استفاده شهروندان از آن (با تأکید بر دیدگاه رفتار فضایی) از آزمون ناپارامتري کاي اسکوئر استفاده شده است. نتایج بدست آمده آزمون در این خصوص در فضای مترو برابر است با، مقادير کاي اسکوئر به ميزان  280=X² ، با درجه آزادي  5=df و سطح معناداري  0.000=P، نتایج بدست آمده آزمون در این خصوص در فضای ترمینال برابر است با، مقادير کاي اسکوئر به ميزان  101.360=X² ، با درجه آزادي  5=df و سطح معناداري  0.000=P، نشان از وجود رابطه معنادار بین نوع طراحی فضای مترو و ترمینال و تأثیر بر آن بر رفتار و نحوه استفاده از آن توسط شهروندان می ­باشد.  از آن جا که مقادير کاي اسکوئر مشاهده شده با درجه آزادي 4، در سطح يک صدم خطا، بزرگ تر از مقدار کاي اسکوئر جدول مي باشد، مي توان نتايج حاصل از اين آزمون را با حدود اطمينان 99 درصد به جامعه آماري تعميم داد.

جدول (1) توزيع فراواني هاي حاصل از آزمون کاي اسکوئر در مورد میزان تأثیر طراحی فضای مترو در نحوه استفاده از آن

جدول (2) نتایج حاصل از آزمون کاي اسکوئر در مورد میزان تأثیر طراحی فضای مترو در نحوه استفاده از آن

جدول (3) توزيع فراواني هاي حاصل از آزمون کاي اسکوئر در مورد میزان تأثیر طراحی فضای ترمینال در نحوه استفاده از آن

جدول (4) نتایج حاصل از آزمون کاي اسکوئر در مورد میزان تأثیر طراحی فضای مترو در نحوه استفاده از آن

• در بررسي تطبیقی نقش و تأثیر طراحی فضاهای مترو و ترمینال در چگونگی استفاده شهروندان از آن، با توجه به لزوم مقایسه بین نتایج بدست آمده از فرضیه­ های تأثیرگذار، به تحلیل موارد مشخص در هر دو فضا پرداخته تا امکان بررسی همزمان در هر دو فضا فراهم گردد.

فرضيه هایی که بر اساس پيش فرض­هاي اوليه اين تحقيق مطرح شد، وجود رابطه مثبت و معنادار بين استفاده از نظرات مردم در طراحی و تأثیر سبک طراحی و نحوه استفاده شهروندان از فضا بوده است. تنها این دو پیش فرض نتیجه یکسان در سطح معناداری 1 درصد در مترو و ترمینال دارا می­باشند، آناليز انجام گرفته از طريق آزمون ضريب همبستگي در مترو به ترتيب با ضرايب 0.329، 0.392 و سطح معناداري 1 درصد نيز اين رابطه را معنادار نشان داده است به طوري که 44، 52 درصد از پاسخ گويان تاثير عوامل فوق را بر متغيير وابسته درحد زياد تا خيلي زياد ارزيابي کرده اند، نتیجه آناليز انجام گرفته از طريق آزمون ضريب همبستگي در ترمینال به ترتيب با ضرايب 0.336، 0.448 و سطح معناداري 1 درصد نيز اين رابطه را معنادار نشان داده است به طوري که 57، 72 درصد از پاسخ گويان تاثير عوامل فوق را بر متغيير وابسته درحد زياد تا خيلي زياد ارزيابي کرده اند. بنابراين با حدود اطمينان  99 درصد مي توان نتايج حاصل از اين پژوهش را به کل جامعه آماري تعميم داد.
فرضيه های دیگری که بر اساس پيش فرض­هاي اوليه اين تحقيق مطرح شد، وجود رابطه مثبت و معنادار بين قانون­مداری، مسئولیت­پذیری، نظم­گرایی، تأثیرگرایش­های فکری و اجتماعی، تجهیزات، احداث مراکز تجاری و غرفه­های فروش،  استفاده از مصالح مدرن، استفاده از هنرهای تجسمی در طراحی داخلی، متراژ و طراحی ساده و پیچیده و نحوه استفاده شهروندان از فضا بوده است نتیجه آناليز انجام گرفته از طريق آزمون ضريب همبستگي در ترمینال به ترتيب با ضرايب 0.367، 0.327، 0.483، 0.265، 0.356، 0.273، 0.266، 0.326، 0.280 و سطح معناداري 1 درصد نيز اين رابطه را معنادار نشان داده است به طوري که به ترتیب 64، 68، 72، 47، 79، 59، 63، 71، 55 درصد از پاسخ گويان تاثير عوامل فوق را بر متغيير وابسته درحد زياد تا خيلي زياد ارزيابي کرده اند. بنابراين با حدود اطمينان  99 درصد مي توان نتايج حاصل از اين پژوهش را به کل جامعه آماري تعميم داد. در بررسی همین عوامل در مترو به جزه متغیرهای قانون­مداری و مسئولیت­پذیری که با ضریب مشابه 0.201 و سطح معناداري 5 درصد رابطه را نشان داده است با حدود اطمينان 95 درصد مي توان نتايج حاصل از اين پژوهش را به کل جامعه آماري تعميم داد ما بقی پیش فرض­های ارائه شده در این بند رابطه معناداری بین متغیرها در فضای مترو مشاهده نگردیده است.
فرضيه های دیگری که بر اساس پيش فرض­هاي اوليه اين تحقيق مطرح شد، وجود رابطه مثبت و معنادار بين تأثیرموقعیت قرارگیری شهری، سیستم خدمات­رسانی، اعتقادات مذهبی و باورهای دینی و نحوه استفاده شهروندان از فضا بوده است نتیجه آناليز انجام گرفته از طريق آزمون ضريب همبستگي در ترمینال به ترتيب با ضرايب 0.236، 0.231، 0.242 و سطح معناداري 5 درصد نيز اين رابطه را معنادار نشان داده است در بررسی همین عوامل در مترو به جزه متغیر سیستم خدمات­رسانی ضریب مشابه 0.368 و سطح معناداري 1 درصد رابطه را نشان داده است با حدود اطمينان 99 درصد مي توان نتايج حاصل از اين پژوهش را به کل جامعه آماري تعميم داد ما بقی پیش فرض­های ارائه شده در این بند رابطه معناداری بین متغیرها در فضای مترو مشاهده نگردیده است.

جدول (5) آناليز ضريب همبستگي اسپيرمن  بين متغييرهاي تحقيق

جدول (6) آناليز ضريب همبستگي اسپيرمن  بين متغييرهاي تحقيق

پيشنهادات
با توجه به مباحث مطرح شده و بررسي­ هاي صورت گرفته، به منظور دستیابی به شیوه­ های رفتاری و نحوه استفاده مناسب تر شهروندان در دو فضای مترو وترمینال  به راه کارهايي ذیل رسیده که در ادامه به آن اشاره خواهد شد: (اين نتايج بر اساس آزمون ناپارامتريک به دست آمده است.)

• تعریف امکانات و آموزش­های بیشتری جهت ایجاد هماهنگی و آموزش­های همگانی، با توجه به آنکه ترمینال نسبت به مترو مورد استفاده بیشتری از افراد با تنوع فرهنگی و قومیتی می­باشد،جهت تأثیرگذاری مثبت ویژگی­های فردی
• ارائه بروشورها و تیزرهای تبلیغاتی جهت آموزش سنین مختلف با هدف فرهنگ­ سازی چگونگی رفتار در فضاهای عمومی و احترام به حقوق هم نوع در هر دو فضا
• طراحي فضاهای مترو و ترمینال با امکان دسترسی مناسب شهری بدون ایجاد استرس­های روحی
• نیاز به استفاده از شیوه­های یادگیری عمومی جذاب در ضمن حفظ احترام به اعتقادات شخصی افراد جهت فراهم شدن محیطی متعادل و یکسان با توجه به تأثیرگذاری بیشتر باورهای دینی در نحوه رفتار شهروندان در ترمینال
• استفاده از تجهیزات و مبلمان مناسب از نظر طراحی مدرن و با رنگ­آمیزی اثرگذار در فضا
• افزایش نیروهای خدماتی و حفاظتی به همراه برگزاری کلاسهای آموزشی جهت بهبود رفتار مسئولین و نیروهای خدماتی
• طراحي فروشگاه محصولات مورد نیاز شهروندان استفاده کننده از مترو و ترمینال با رعایت قانون کلی و حس مکان
• بررسی و کنترل دائم ساختمان و سیستم­های تأسیسات مکانیکی و الکتریکی جهت بهبود عملکرد و بررسی وکنترل نظافت دائم محوطه داخلی و خارجی
• نظرسنجی از شهروندان در خصوص طرح­ها و رنگ ­آمیزی فضای داخلی و در نظر گرفتن آن در طرح نهایی
• استفاده تلفیقی از هنرهای تجسمی در فضای ترمینال و مترو و پخش موسیقی

فهرست منابع و مآخذ:

• فلاحت،محمد صادق،مفهوم حس مکان عوامل شکل دهنده آن، فصلنامه هنرهای زیبا،شماره 26،تابستان 1385، صفحات 57-66.
• امین­زاده، بهناز و افشار، دخی ،طراحی و الگوهای رفتاری:پیشنهادی برای بهسازی پارک­های شهری،مجله محیط شناسی، انتشارات دانشگاه تهران، بهار 1382،صفحات 43-60.
• شکویی، حسین ،اندیشه­های نو در فلسفه جغرافیا، فلسفه­های محیطی و مکتب­های جغرافیایی،ج2،1382.
• مطلبی،قاسم،روان­شناسی محیطی دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری،فصلنامه هنرهای زیبا،شماره 10،تابستان 1380، صفحات 52-67.
• آسایش و مشیری، روش شناسی و تکنیک­های تحقیق علمی در علوم انسانی با تأکید بر جغرافیا،نشر قومس،1381.
• ملاصدرا، الأسفار الأربعة ،ج 2 و8،انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا،1380.
• لینچ،کوین،1376،تئوری شکل خوب شهر،ترجمه سیدحسین بحرینی،انتشارات دانشگاه تهران،تهران.
• بهفروز، فاطمه ، بررسی­های ادراک محیطی و رفتار در قلمرو مطالعات جغرافیایی رفتاری و جغرافیای انسانی معاصر،فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،شماره 20،بهار 1370،صفحات 31-70.
• C.D.Pocock,Environmental Perception:Process and Product, Journal of Geography, 1973, No. 4, P.251.
• Clark,Audrey N.1988.(Second impression).Longman Dictionary of Geography:Human And Phisical.Longman,Essex,England.
• Pacione,Mishael.1975.”Preference And Perception:An Analysis Of Coustumer Behavior”.Tihdschrift Voor Econ.en.Soc.Geografie,66,pp.84-92.
• Jordan,Terry G.And Rowntree,Lester.1976.The Human Mocaic:A Themtic Introduction To Cultural Geography.Harper And Row Publishers,Ine.,New York,USA.
• De Souza,Anthony R. And Foust,Brady J.1979 World Space,Ecinamy.Bell And Howell Company,Columbus,Ohio,USA.
• Spencer,Christopher.,And Blades,Mark.1986.”pPattern And Prosses:A Review Essay On The Relationship Between Behavioral Geoghraphy And Envirmental Psychology”Progress In Human geography,10/2,pp230-248.
• Tuan,Yi-Fu.1974.Topophilia:A Study Of Environmental Perseption,Attitudes,And Values.Prentice-Hall,Ine.Englewood Cliffs,Newjersey,USA.
• Walmsly,D.J And Luewis G.J.1986.(Reprinted).Human Geography:Behavioral Appraoches.Longman Scientic And Techninal,Essex,England.
• Downs,R.M.,1970.”Geographic Space Perception:Past Approaches and Future Prospects”.Progress In Geography,2,pp 65-108.
• Aitken,Stuart c.And Bjorklund,Ellaine M.1988.”Transactional And Transformational Theories In Behavioral Geography”,The Professional Geographer,40/1,pp.54-64.